Otto Gross: Διαμαρτυρία και Ηθική στο Ασυνείδητο

Κείμενο που δημοσιεύτηκε πρώτη φορά το 1919 και είναι διαθέσιμο από την ιστοσελίδα The Anarchist Library. Ο Otto Gross (1877-1920) ήταν ψυχαναλυτής και αναρχικός. Μετάφραση Δημήτρης Πλαστήρας

 

«Έτσι, όποιος σκοτώσει τον Κάιν», σύμφωνα με τις Γραφές, «θα τον βρει επταπλάσια εκδίκηση». Μπορεί να υπάρξει μόνο μία ερμηνεία αυτού του στίχου: Ο Κάιν αξίζει όσο επτά άνθρωποι εξαιτίας της πράξης του. Τονίζεται όμως μόνο η καταστρεπτική πτυχή αυτής της πράξης και δίνεται ιδιαίτερη έμφαση στον παράλογο-πρωτόγονο χαρακτήρα του συνειδητού κίνητρου της, που ελάχιστα απασχόλησε στον ίδιο τον δράστη. Γιατί αυτή η πράξη αποτελεί τη γέννηση της επαναστατικής διαμαρτυρίας. Δεν ήταν η αιώνια ελπίδα, σύμφωνα με την ελληνική παράδοση, αλλά η αιώνια δυσφορία που είχε έρθει στον ευτελισμένο κόσμο ως το μοναδικό καλό. Και πίσω από αυτήν την φαινομενικά παράλογη, κακή πράξη που αναδύεται με αινιγματικά ξαφνικό τρόπο από το σκοτεινό ασυνείδητο, η αιώνια στιγμή αυτού του αξεπέραστου και ακατάλυτου καλού εκδηλώνεται ως η βαθύτερη πραγματικότητα.

Η ψυχολογία του ασυνείδητου μας αποκαλύπτει τώρα τον χώρο των κρυμμένων αξιών, προδιαμορφωμένων στην ανθρώπινη φύση αλλά καταπιεσμένων από τη συνείδηση μέσω της ψυχικής πίεσης της εκπαίδευσης και κάθε μορφής αυταρχισμού, που αποκαθίστανται συστηματικά στη συνείδηση. Αυτές οι αξίες μας επιτρέπουν να δημιουργήσουμε μια εικόνα του ανθρώπου πιο κοντά στο πρωτότυπο με τις δυνατότητές του, τα έμφυτα χαρακτηριστικά του και την πρωταρχική αποφασιστικότητα του μέσω της ίδιας της φύσης του, που είναι σε αντίθεση με τα αποδεκτά πρότυπα και τις συνέπειες τους. Η ψυχολογία του ασυνείδητου μας προσφέρει έτσι ένα πρώτο υπόστρωμα για την αμφισβήτηση της αξίας των αξιών – την αφετηρία της επαναστατικής σκέψης. Η απαίτηση για επανάσταση ως αποτέλεσμα της ψυχολογίας του ασυνείδητου γίνεται απόλυτη μόλις αποδειχθεί ότι η καταστολή αυτών των προδιαμορφωμένων αξιών συνεπάγεται τη θυσία της μέγιστης ανθρώπινης δυνατότητας.

Για το λόγο αυτό η ψυχαναλυτική σχολή και ο ιδρυτής της, ο Sigmund Freud σταμάτησαν πρόωρα, ελάχιστα πριν αυτό γίνει εμφανές. Κανείς από μόνος του και μόνος του σε τόσο προχωρημένους δρόμους προς τη γνώση δεν είναι ικανός να ξεπεράσει τα εμπόδια που περιβάλλουν την αξία και την ύπαρξη μιας αρχής που είναι τόσο στενά συνδεδεμένη με την ίδια την προσωπικότητά του. Τα όρια της κλασικής ψυχολογίας εμφανίζονται λίγο πριν από τις ανακαλύψεις μέσω των οποίων τίθεται υπό αμφισβήτηση όλη η παραδοσιακή εξουσία και που κλονίζουν την βάση της ύπαρξης εκείνων που αισθάνονται ασφαλείς και άνετα μέσα στην εξουσία της υπάρχουσας τάξης. Έτσι, το σημαντικό αποκαλυπτικό έργο της ολοκληρώθηκε με την αποκάλυψη εκείνου του επιπέδου στο ασυνείδητο, το οποίο καλύπτει τα πιο βαθιά καταπιεσμένα ψυχικά στοιχεία, τα έμφυτα χαρακτηριστικά και των οποίων το περιεχόμενο μπορεί να αποδειχθεί εμπειρικά πως είναι μια χαοτική διαστροφή των παρορμήσεων και των συναισθημάτων. Αυτή η αποκρουστικότητα των κινήτρων του ασυνείδητου έμοιαζε να δικαιολογεί την υπάρχουσα αρχή της εξουσίας, την καταπίεση του ατόμου και τις αποδεκτές νόρμες. Κατά συνέπεια, στην κλασική ψυχανάλυση η ψυχοθεραπεία θα περιοριστεί στον σκόπιμο έλεγχο του αρνητικού χαρακτήρα των αποκαλυφθέντων παρορμήσεων και στη διόρθωση και καταστολή τους σύμφωνα με τους κανόνες ελέγχου του ασυνείδητου.

Εμείς, όμως, πιστεύουμε πως μια συνεπής και χωρίς περιορισμούς ψυχολογία του ασυνείδητου αποκαλύπτει το ακριβώς αντίθετο ως την πιο σημαντική ανακάλυψή της. Για εμάς, οι τρομερές στρεβλώσεις και ταπεινώσεις των παρορμήσεων και των συναισθημάτων, που, συσσωρεύονται πίσω από τα όρια της συνείδησης, σαμποτάροντας όλα τα ψυχικά γεγονότα, είναι οι φυσιολογικές εκτροπές και κρίσεις απελπισίας μιας ψυχής που ήδη διασπάται και αποξενώνεται μέσω εξωτερικών περιορισμών και προκλήσεων. Η καταστολή της ίδιας της της δυνατότητας προσανατολισμού, του έμφυτου συστήματος αξιών της, είναι η προϋπόθεση για αυτήν την κατάσταση της ψυχής. Πίσω από κάθε εσωτερική διαμάχη βλέπουμε το ασυμβίβαστο των εσωτερικών και εξωτερικών κινήτρων. Είναι προφανές σε εμάς ότι όλες οι προδιαθέσεις είναι αναγκαστικά ενωμένες, και μοιάζει παράλογο να μην αναγνωρίζουμε την προφανή σκοπιμότητα του έμφυτου και προδιατεθειμένου ως αρμονία, μιας προσχηματισμένης-αρμονικής συνεργασίας. Θεωρούμε πως οι έμφυτες παρορμήσεις είναι χρήσιμες, όχι μόνο με την έννοια του ατόμου, αλλά επίσης, και πάνω από όλα, ως κοινωνική χρησιμότητα. Αυτή η κυρίαρχη προδιατεθειμένη-κοινωνική και έμφυτη-ηθική τάση, που μπορούμε τώρα να απελευθερώσουμε από μια κατάσταση καταπίεσης χρησιμοποιώντας τις μεθόδους της ψυχολογίας του ασυνείδητου, μας έχει ήδη γίνει γνωστή στις ανακαλύψεις του Kropotkin: το έμφυτο «ένστικτο να βοηθάμε ο ένας τον άλλο». Μέσω μιας συγκριτικής βιολογικής απόδειξης αυτού του ενστίκτου, ο Kropotkin έχει αρχίσει να καθιερώνει τη βάση για μια γνήσια ηθική ως τόσο ως γενετικά θεμελιωμένο όσο και ως κανονιστικό αντικείμενο.

Είμαστε πλέον σε θέση να εισχωρήσουμε στο ασυνείδητο μέχρι τις βασικές αξίες της ίδιας της φύσης, στα πιο βαθιά καταπιεσμένα κίνητρα, και αυτό μπορούμε να το κάνουμε μέσω της τεχνικής αξιοποίησης των νέων δεδομένων μας γύρω από τις καταπιεσμένες ηθικές διαθέσεις που γίνονται μια συγκεκριμένη αρχή του ψυχαναλυτικού έργου. Το φαινόμενο της ακαταλυτότητας, ή καλύτερα, του μη ξεπεράσματος των στοιχειωδών συμπτωμάτων της νεύρωσης, η οποία ήταν τόσο αινιγματική μέχρι τώρα, μπορεί να αποδοθεί στο γεγονός ότι κάθε μεμονωμένο σύμπτωμα, ανεξάρτητα από το πόσο τρομακτικό, αποκρουστικό ή αλλόκοτο μπορεί να είναι, είναι στέρεα προσκολλημένο σε ένα βαθιά ριζωμένο, πρωτότυπο κίνητρο – ένα κίνητρο που θα ανήκει πάντα στο ακατάλυτο καλό και το οποίο, ως εκ τούτου, δεν μπορεί ποτέ να απομακρυνθεί. Μόνο αποκόπτοντας αυτό το κίνητρο από τις συσχετίσεις που είναι δομημένες πάνω του και επιτρέποντας του έτσι να εκτελέσει τη μοναδική λειτουργία του σε μια ελεύθερη πράξη συνείδησης, θα εξαφανιστεί το προηγουμένως σταθερό σύμπτωμα μέσω του οποίου αυτό το στρεβλό, παραμορφωμένο και παράδοξο κίνητρο άνοιξε το δρόμο του προς τη ζωή και την έκφραση. Με αυτόν τον τρόπο, η μαζοχιστική στάση πολλών γυναικών μπορεί να ξεπεραστεί με την ευαισθητοποίηση τους για την υποκείμενη επιθυμία για μητρότητα· η αρνητικά παραμορφωμένη αυτο-απομόνωση μπορεί να ξεπεραστεί με την έκθεση ενός συγκεκριμένου, ηθικά απαιτούμενου αμυντικού μηχανισμού, κλπ. Αναρίθμητες περιπτώσεις παθολογικού σαμποτάζ κάποιου στον εαυτό του και σε άλλους μπορούν να επιλυθούν με την απελευθέρωση μιας ορμής για επαναστατική διαμαρτυρία και με την περιστασιακή ηθική προβολή τόσο του ενστίκτου για τη διατήρηση του ψυχικού χαρακτήρα του καθενός όσο και του ενστίκτου για βοήθεια από τον έναν στον άλλον.

Μέσα από τις μεθόδους της ψυχολογίας του ασυνείδητου είμαστε σε θέση να απελευθερώσουμε ένα σχεδόν ανυπολόγιστο μέγεθος πολύ θετικής ψυχικής δύναμης – μια δυνατότητα που ποτέ πριν δεν ήταν διαθέσιμη σε μια εποχή. Μπορούμε, έτσι, να προετοιμαστούμε με νέα ελπίδα και υπευθυνότητα για την κρίση που θα πρέπει να υπομείνουμε και η οποία έχει προηγουμένως προκαλέσει καταστροφή σε κάθε πολιτισμό σε αυτό το ίδιο ακριβώς σημείο της ανάπτυξής του.

Σε ένα συγκεκριμένο στάδιο της ανάπτυξής της, δηλαδή, με την πλήρη ωρίμανση του αστικού πολιτισμού, κάθε κοινωνία έρχεται αντιμέτωπη με δίλλημα της πτώσης ή της αλλαγής. Η κυριαρχία της πόλης στην πολιτιστική ζωή μιας κοινωνίας και η προϋπόθεση της – μια πολιτισμένη μορφή ζωής – σημαίνει την πλήρη διαγραφή μιας μακράς περιόδου κατά την οποία η επιβίωση από τη γη καθόριζε τις στοιχειώδεις μονάδες της οργάνωσης της εργασίας και, και μέσω αυτής της οργάνωσης, τη βασική μορφή των προσωπικών σχέσεων. Η οικονομική μονάδα άνδρας-γυναίκα-παιδιά εκτελούσε τα κοινά καθήκοντα που έθετε η εργασία στο γη και η πατριαρχία ήταν ο τυπικός βασικός οργανισμός που ήταν κατάλληλος για τη γεωργία.

Η μετάβαση στην αστική ζωή τερματίζει αυτόν τον δεσμό ύπαρξης και την προσαρμογή όλων των σημαντικών πραγμάτων στη γη και την καλλιέργεια της. Με αυτήν την απελευθέρωση από τη γη έρχεται μια νέα αφύπνιση της επεκτατικής ζωτικότητας – όπως εκείνη που υπήρχε πριν ο άνθρωπος ήταν δεσμευμένος στη γη.

Αυτή η ανανέωση της αυξανόμενης εσωτερικής ζωής κινητοποιεί ένα τεράστιο μέγεθος δημιουργικών δυνάμεων και μετατρέπει την περίοδο αυτή της επικείμενης απόφασης σε μία από εκείνες τις τυπικές υψηλές περιόδους χαοτικά αναδυόμενης αναμόρφωσης.

Σε αυτό το επίπεδο ανάπτυξης υπάρχει, χωρίς εξαίρεση, σε κάθε πολιτισμό μια κρίση στη σεξουαλική ηθική. Η μη αναστρέψιμη διαδικασία αποσύνθεσης στον τομέα της ηθικής καταδεικνύει την πλήρη απαξίωση του θεσμού αυτού. Στην περίοδο που η γεωργία κυριαρχούσε ήταν ακόμα βιώσιμος ως αγροοικονομικός θεσμός, αλλά από τη στιγμή της απόλυτης αποκοπής από το χώμα είναι τόσο ξένος στον άνθρωπο στη νέα περίοδο όσο ήταν και στον πρωτόγονο άνθρωπο.

Η πατριαρχική οικογένεια, που έχει αποκοπεί από τη γη, χάνει την οικονομική της αξία της σχετικής προσαρμογής – το μόνο πράγμα που ανακούφιζε τον ανυπόφορο χαρακτήρα τέτοιων αφύσικων σχέσεων – και τώρα γίνεται και οικονομικά καταπιεστική, επιβαρύνοντας το άτομο. Το μόνο καλό χαρακτηριστικό που διατηρεί είναι η κοινωνική διασφάλιση της οικονομικής ευθύνης για κάθε παιδί. Η ανθρώπινη ατομική διαμαρτυρία ενάντια στην ανούσια πίεση που περιορίζει και διαστρεβλώνει το άτομο, δεν μπορεί πλέον να κατασταλεί χωρίς να αυξηθεί η πίεση της εσωτερικής σύγκρουσης. Η ασυμφωνία ανάμεσα σε μια νέα εσωτερικότητα και την ολοένα και πιο παρωχημένη παράδοση θα γίνει ακόμα μεγαλύτερη. Οι προσπάθειες υπεραντιστάθμισης με την «ηθική», χαρακτηριστικό των εποχών αυτών, είναι προφανώς, και χωρίς εξαίρεση, μάταιες απόπειρες αντικατάστασης ή συμπλήρωσης των ανεπαρκών κινήτρων των παλιών νορμών και της αποκατάστασης της παλαιάς εξουσίας μέσω μιας αναπόφευκτης και κενής προπαγάνδας. Η ηθική τείνει πάντοτε να επιβαρύνει την ιδιωτική ζωή, μερικές φορές ακόμη και να την καταπατά. Αυτό με τη σειρά του προκαλεί την ανάπτυξη του διαμετρικά αντίθετου φαινομένου, το οποίο είναι ασύγκριτα πιο σημαντικό και πιο σημαντικό για την πολιτιστική ζωή τέτοιων φάσεων – δηλαδή, την ανηθικότητα ως αρχή. Η ανηθικότητα είναι η εκδήλωση της βαθιάς, λανθάνουσας ανημποριάς σε τόσο κρίσιμους καιρούς· είναι αποτέλεσμα μιας σύγχυσης της υπάρχουσας ηθικής, η οποία είναι από μόνη της και εξαρχής εξαιρετικά σχετική και πλέον εντελώς παρωχημένη, με την έννοια και τη δυνατότητα των ηθικών αξιών και νορμών αυτών καθαυτών. Μια λανθασμένη ανάγνωση των σημείων της εποχής βρίσκεται στη βάση τόσο της ανηθικότητας όσο και της ηθικής. Γιατί «ηθική παρακμή» δείχνει την αναγκαιότητα αντικατάστασης των παλιών νορμών από νέες.

Έτσι, αυτό το στάδιο της ανάπτυξής μας, από το οποίο πρέπει να περάσουμε, έχει οριστεί. Είναι το ίδιο στάδιο που έχει φέρει κρίση και καταστροφή σε κάθε πολιτισμό. Ποτέ πριν η μοιραία πρόκληση αυτής της στιγμής δεν έχει αντιμετωπιστεί επαρκώς: η πρόκληση του να δημιουργηθεί και να υλοποιηθεί με παραγωγικό τρόπο κάτι εντελώς νέο, ένας νέος θεσμός και νέες αξίες, αξίες που αυτήν τη φορά θα είναι πιο πιστές στην ανθρώπινη ψυχή και θα βοηθήσουν στην επίλυση του ακόμη υπαρκτού και πολύ σημαντικού προβλήματος: το πρόβλημα της παροχής στις γυναίκες της οικονομικής δυνατότητας να αναλάβουν τα καθήκοντα της μητρότητας. Αυτό και μόνο είναι το πραγματικό κοινωνικό και ηθικό ερώτημα, το πρώτο και πιο πιεστικό ερώτημα για την κοινωνία. Αν αυτό το ερώτημα τίθεται με πεποίθηση και κατανόηση σε αυτήν την καθοριστική στιγμή, τότε η απάντηση μπορεί να δοθεί αυτόματα: είναι υποχρέωση της κοινωνίας να προστατεύει οικονομικά τις μητέρες και να φροντίζει για την ανατροφή των παιδιών. Με αυτόν τον τρόπο, ο νόμος θα υλοποιηθεί σύμφωνα με τον οποίο όλες οι σημαντικές μεταρρυθμίσεις είναι επαναλήψεις των αρχικών μορφών σε υψηλότερο επίπεδο και τάξη. Η αποκοπή από τη γη καθοδηγεί όλες τις μορφές εμπειρίας και απαιτήσεων, καθώς και την εσωτερική κατανόηση του κόσμου, των συνανθρώπων και του ίδιου του εαυτού και των διεκδικήσεων της κοινωνίας, των διαιωνιζόμενων δυνάμεών της, των θεσμών και των αξιών της, πίσω στην ελευθερία των πρωτόγονων χρόνων, αλλά το επίπεδο της διαφοροποίησης έχει αυξηθεί σημαντικά ως αποτέλεσμα των ατελείωτων ταλαιπωριών και της συντριπτικά αυξημένης δύναμης της επαναστατικής διαμαρτυρίας.

Ο ίδιος ο χρόνος παρέχει την ανυπολόγιστη εσωτερική δύναμη η οποία, ως πνεύμα και καταστροφή, επιθυμία και οργή, πιέζει χαοτικά μπροστά προς την αλλαγή ή την πτώση. Το μεγαλύτερο μέρος αυτής της δύναμης διαλύεται από την εσωτερική σύγκρουση με τους αποδεκτούς κανόνες και συσσωρεύεται στο ασυνείδητο. Ό,τι και αν είναι έτοιμο σε αυτό το πεδίο των καταπιεσμένων – των έμφυτων, αιώνιων αξιών, καθώς και των αναγεννητικών δυνάμεων αυτής της μεταβατικής περιόδου – είμαστε σε θέση σήμερα να το διαθέσουμε για την αποφασιστική αξιοποίηση. Το έχουμε επιτέλους πετύχει αυτό ως ελπίδα και ευθύνη μας προς όλες τις άλλες εποχές· είναι ένα έργο που απαιτεί συνεχή προσπάθεια και ενδελεχή προσοχή στη λεπτομέρεια. Πάνω απ’ όλα, πρέπει να δοθεί πρωτεύουσα σημασία στο εκπαιδευτικό μας σύστημα, ώστε να μπορέσουμε να βρούμε τον δρόμο για την ψυχή του κάθε ανθρώπινου πλάσματος. Και πρέπει να πραγματοποιηθεί χωρίς περιορισμούς, με την αποδοχή όλων των συνεπειών, και με την πλήρη επίγνωση της απόλυτης, ασυμφιλίωτης αντίθεσης προς όλα και σε οτιδήποτε που σήμερα στο όνομα της εξουσίας, του θεσμού, της εξουσίας και του εθίμου, στέκεται εμπόδιο στην εκπλήρωση της δυνατότητας της ανθρωπότητας.